Το Ψηφιδωτό – Μια φανταστική ανάγνωση του Βυζαντίου
Αλέξανδρος Μινωτάκης
smassingculture.gr, 22/6/2019
Από τις εκδόσεις Jemma Press μας έρχεται Το Ψηφιδωτό, σε σενάριο του Τάσου Ζαφειριάδη και σχέδιο του Πέτρου Χριστούλια. Το Ψηφιδωτό συνεχίζει την τάση των τελευταίων χρόνων με δημιουργούς που στρέφονται στην ιστορία του ελλαδικού χώρου για να αντλήσουν έμπνευση. Η τάση αυτή είναι έντονη ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια και φαίνεται να αγκαλιάζει όλες τις ιστορικές περιόδους -από τον εμφύλιο μέχρι τους Βαλκανικούς και από την επανάσταση του 1821 μέχρι την αρχαία Ελλάδα- και όλα τα είδη, από χιουμοριστικά μέχρι επικής φαντασίας. Αν η αρχή φαίνεται να έγινε με το κόμικ Δημοκρατία από το 2016, έκτοτε έχουμε δει διάφορα παραδείγματα.
Ταυτόχρονα, όπως είναι λογικό, οι προσεγγίσεις ποικίλλουν και περιλαμβάνει προσπάθειες επιβεβαίωσης της υποτιθεμένης τρισχιλιετούς συνέχειας του ελληνικού πολιτισμού μέχρι αναδρομικές προβολές των παθογενειών του σύγχρονου ελληνικού κράτους στο «ελληνικό πνεύμα». Από την άλλη, έργα όπως το 1800 του Θανάση Καραμπάλιου είναι η απόδειξη ότι μπορεί κάνεις να εμπνευστεί από οποιαδήποτε ιστορική περίοδο χωρίς να αναπαράγει εθνικιστικές κορώνες και τμήματα της πολιτικής μυθολογίας (όπως το Κρυφό Σχολειό) που συγκροτούν τη σύγχρονη εθνική ταυτότητα. Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και το Ψηφιδωτό και αυτό δεν αποτελεί έπαινο για την πολιτική τοποθέτηση του κόμικ αλλά πρωτίστως για τη δημιουργικότητα και την προσπάθεια ευρηματικής επεξεργασίας του παρελθόντος.
Αυτή τη φορά ακολουθούμε τον Σέργιο, έναν κάτοικο μίας ακριτικής περιοχής στα χρόνια παρακμής της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (γνωστή και ως Βυζάντιο…). Αντιμέτωπος με εισβολείς, ο Σέργιος θα πάρει κάποιες αποφάσεις που θα μετανιώσει και το ταξίδι της εξιλέωσης θα αποδειχθεί εξαιρετικά δύσκολο και πολύ μεγαλύτερο από ότι θα περίμενε κανείς. Εδώ έρχεται βέβαια και το πιο ενδιαφέρον στοιχείο της δουλειάς του Ζαφειριάδη: η αφήγηση δεν ακολουθεί μία γραμμική πορεία αλλά χωρίζεται σε 14 ενότητες, η καθεμία με το δικό της κυρίαρχο χρώμα που τη διακρίνει από τις υπόλοιπες. Τα κεφάλαια-ψηφίδες έχουν ανακατευτεί, αποτυπώνοντας τη διάρρηξη της ενότητας του χρόνου που τη βιώνει πρώτα και κύρια ο ίδιος ο πρωταγωνιστής που αναζητεί στα τυφλά ένα δρόμο για να επανορθώσει τα λάθη του και να μπορέσει, πρώτα από όλα, να συγχωρέσει ο ίδιος τον εαυτό του. Στην αρχή του κόμικ, υπάρχει ένας οδηγός για τη γραμμική ανάγνωση του ψηφιδωτού αλλά το καλύτερο για κάθε αναγνώστη και αναγνώστρια θα ήταν να ψάξει βρει μέσα από την ανάγνωση τις συνδέσεις και να απολαύσει το ανακάτεμα της ιστορίας.
Πάνω από όλα, όμως, το έργο των Ζαφειριάδη και Χριστούλια δεν εξαντλείται σε ένα –ιδιαίτερα έξυπνο- αφηγηματικό τρυκ. Μας ταξιδεύει στο μεσαίωνα στην νοτιο-ανατολική μεσόγειο, στην 4η εκστρατεία των Σταυροδόρων και την κατάληψη της Κωνσταντινούπολης, στην επιδημία της μαύρης πανώλης που τσάκισε την Ευρώπη τον 14ο αιώνα αλλά και στα παράλια της Μέσης Ανατολής. Μεταφυσικά στοιχεία δένονται με την ιστορική περιπλάνηση σε περιοχές που στο σύγχρονο φαντασιακό έχουν συνδεθεί με καταστροφές και τραγωδίες. Ο Σέργιος βιώνει κάθε περιπέτεια όντας ταυτόχρονα αποστασιοποιημένος · είναι υποχρεωμένος να αγωνιστεί για τη ζωή του και για ό,τι θεωρεί δίκαιο αλλά την ίδια στιγμή δεν μπορεί να δεθεί με ανθρώπους και καταστάσεις. Το δικό του ταξίδι είναι πρώτα και κύρια ατομικό και υπερβατικό, βρίσκεται καταδικασμένος να ζει ανάμεσα σε δύο κόσμους κυνηγώντας έναν αντίπαλο που ξέρει ότι δεν μπορεί να νικήσει.
Είναι μια κατεξοχήν τραγική φιγούρα που αποδίδεται εξαιρετικά χωρίς φλυαρίες και πομπώδεις διαλόγους. Συγχρόνως, τη λεπτή ισορροπία ανάμεσα στο φανταστικό και το ιστορικό στοιχείο την κρατάει το σχέδιο του Χριστούλια που αποδίδει την κάθε ψηφίδα με διαφορετικό χρώμα αλλά και με έμφαση στη λεπτομέρεια και με ρεαλισμό. Η αίσθηση που αφήνει είναι ένα παραμύθι που μας φαίνεται συγχρόνως μακρινό, μαγευτικό αλλά και τόσο πιστευτό.
Το Ψηφιδωτό είναι ένα ακόμα κομμάτι στην πορεία δημιουργικής ωρίμανσης των ελληνικών κόμικ που είναι ιδιαίτερα αισθητή τα τελευταία χρόνια. Είναι ένας πρωτότυπος τρόπος αφήγησης που διαλέγεται με το παρελθόν χωρίς να νιώθει το άγχος να το διεκδικήσει στα πλαίσια μίας φανταστικής «ελληνικότητας».
Στο Ψηφιδωτό απονεμήθηκαν τα βραβεία του Καλύτερου Κόμικ, Καλύτερου Σεναρίου και Καλύτερης Καλλιτεχνικής Επιμέλεια στα Ελληνικά Βραβεία Κόμικς 2020