Οπτικός αλφαβητισμός για όλους
Μικέλα Χαρτουλάρη
Εφ.Συν., 18.09.19
Δεξιά: Μια στιγμή υπαρξιακού αναστοχασμού από το «Γρα-Γρου» όπως τη ζωγράφισε ο καλλιτέχνης κομίστας Θανάσης Πέτρου | Αριστερά: Οταν το σύστημα έρχεται να σου κάνει έξωση. Σκηνή από το «Εδώ έζησε» όπως την είδε η Κριστίνα Μπουένο
Γινόμαστε μάρτυρες, άραγε, μιας μεταβολής στην αναγνωστική πράξη; Διαβάστε τη νέα γενιά των «εικονογραφημένων μυθιστορημάτων» και θα δείτε πώς οι παραδοσιακοί ρόλοι του λόγου και της εικόνας έχουν αντιστραφεί και πώς, τώρα, εικόνα και λόγος συνεργάζονται ισότιμα στην πλοκή και παράγουν εκ παραλλήλου νόημα. Θα δείτε κοινωνικά, ιστορικά, πολιτικά και υπαρξιακά ζητήματα να αναπτύσσονται με πολύ πιο επιδραστικό τρόπο, χάρη στην κομβική θέση της καλλιτεχνικής εικόνας στην αφήγηση.
Είναι χαρακτηριστικά κάποια graphic novels της τελευταίας τριετίας, που έχουν γυρίσει την πλάτη στους υπερήρωες, στο φανταστικό και στα δυστοπικά αφηγήματα και συμμετέχουν από διαφορετικούς δρόμους στον κοινωνικό διάλογο και στις αγωνίες των ημερών μας.
Ιδιαίτερα: Η Κόκκινη Παρθένα και το όραμα της ουτοπίας, για τη Λουίζ Μισέλ, εμβληματική μορφή της Παρισινής Κομμούνας, από την πανεπιστημιακό και συγγραφέα Μαίρη Τάμποτ, ειδικευμένη στην έρευνα ζητημάτων φύλου – εξουσίας – γλώσσας και τον βραβευμένο κομίστα Μπράιαν Τάλμποτ, αλλά και το Εδώ έζησε – Η ιστορία μιας έξωσης του εκλεκτού Ισπανού πεζογράφου Ισαάκ Ρόσα και της Κριστίνα Μπουένο (εκδ. angelus novus 2019 και 2017). Επίσης το Γρα-Γρου των Γιάννη Παλαβού, Τάσου Ζαφειριάδη και Θανάση Πέτρου (Ικαρος 2017) και ο Γιαννούλης Χαλεπάς.
Ο μύθος της νεοελληνικής γλυπτικής των Δημήτρη Βανέλλη και Θανάση Πέτρου (Πατάκης 2019), αλλά και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο των Μαρξ και Ενγκελς σε προσαρμογή του προέδρου του Συλλόγου Βρετανών Σκιτσογράφων και συγγραφέα Μάρτιν Ρόουσον (Ψυχογιός 2019), ή οι Ληστές των Γιάννη Ράγκου και Γιώργου Γούση, αφήγημα σε συνέχειες στο περιοδικό κόμικ για ενήλικους «Μπλε Κομήτης» (εκδ. Polaris 2019). Εκδόσεις συναρπαστικές, όλες για ενήλικους, επιστημονικά τεκμηριωμένες, με σημειώσεις για το ιστορικο-κοινωνικό πλαίσιο του κάθε αφηγήματος, καρποί εμπνευσμένων συγγραφέων και εικονογράφων.
Μήπως, λοιπόν, όταν η οπτική αφήγηση δεν υποτάσσεται στην κειμενική αφήγηση, όταν ο ρόλος της εικόνας αναβαθμίζεται, μήπως τότε μπορεί να κεντρίσει το μυαλό μας ώστε να σκέφτεται πιο απελευθερωμένα, πιο δημιουργικά, πιο ευφάνταστα; Εξω από στερεότυπα; Αυτόν τον προβληματισμό εισάγει ένα κορυφαίο αγγλικό περιοδικό βιβλιοκριτικής, το «Literary Review», καθώς παρακολουθεί τις επιτυχίες και τη νέα γραμματική μεταξύ λόγου και εικόνας στο είδος που βαφτίστηκε –από τον πιονιέρο κομίστα Γουίλ Αϊσνερ– με τον στενό όρο «graphic novel».
Ας θυμηθούμε τους πρωτοπόρους των παρεμβατικών graphic novels: τον Αρτ Σπίγκελμαν με το αντιναζιστικό MAUS (το πρώτο graphic novel που κέρδισε βραβείο Πούλιτζερ το 1992), την Ιρανή Μαργιάν Σατραπί με το τετράτομο, μαυρόασπρο Περσέπολις (2000-2003) ή τους Αρι Φόλμαν και Νταβίντ Πολόνσκι με το τολμηρό αντιπολεμικό Βαλς με τον Μπασίρ για τη σφαγή των Παλαιστινίων στη Σάμπρα και τη Σατίλα (2009). Τώρα το είδος εξελίσσεται αλματωδώς και κάνει μια ποιοτική και στοχαστική στροφή στην εικονογράφηση, με έναν τρόπο που ασκεί τους αναγνώστες/στριες να «βλέπουν» τα νοήματα μέσα σε κάθε ιστορία.
Το «Literary Review» φλερτάρει με τον όρο «οπτικός αλφαβητισμός» («visual literacy»), διότι ίσως να χρειαζόμαστε κάτι τέτοιο που θα μας επιτρέψει να διαβάζουμε αλλιώς τον κόσμο, και συνεπώς να τον καταλαβαίνουμε αλλιώς, και εντέλει να τον καταλαβαίνουμε καλύτερα.
Τα ψαγμένα graphic novels που παρουσιάζουμε σήμερα χρησιμοποιούν πράγματι με νέους τρόπους αυτήν την υβριδική γλώσσα που συνδυάζει λέξεις και εικόνες. Και καταφέρνουν να μας παρακινήσουν σε μια διαφορετική διαδικασία κατανόησης του κόσμου και του εαυτού, καθώς θίγουν κρίσιμα, ευαίσθητα και επίκαιρα ζητήματα αλλά προχωρούν και σε ένα δεύτερο επίπεδο σχολιασμού, μέσω των εικόνων.
Σε αυτή τη νέα γενιά των graphic novels, το ενισχυμένο «οπτικό κείμενο» επαναπροσδιορίζει την αφηγηματική τέχνη και τεχνική. Αντίθετα με ό,τι συμβαίνει στην παραδοσιακή εικονογράφηση –όπου η εικόνα λειτουργεί ως επιχείρημα υποστηρικτικό και καλλωπιστικό του λόγου– στα καινούργια graphic novels η εικόνα λειτουργεί ως κλειδί για το βαθύτερο νόημα του αφηγήματος. Συχνά, μάλιστα, η εικόνα καλλιεργεί μια αναστοχαστική διάθεση στους αναγνώστες/στριες ή και επιβάλλει έναν πιο αργό, αναστοχαστικό, ρυθμό στην ανάγνωση.
Ομως, πόσο αποδεκτή έχει γίνει αυτή η νέα γραμματική λόγου και εικόνας από το αναγνωστικό κοινό της απαιτητικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα; Οι πωλήσεις των graphic novels αυξάνονται, αλλά η ελληνική αγορά εξακολουθεί να τα αντιμετωπίζει ως εκτεταμένα κόμικς για έφηβους ή έστω για μετέφηβους.
Αντίθετα, το 2018 στη Βρετανία το graphic novel Σαμπρίνα του Νικ Ντρνέισο (Nick Drnaso) πέρασε στη Μακρά Λίστα των βραβείων Μπούκερ. Και στις ΗΠΑ, ήδη το 2014 υποβλήθηκε στο Πανεπιστήμιο Κολούμπια η πρώτη διδακτορική διατριβή σε μορφή κόμικ και το 2015 κυκλοφόρησε ως βιβλίο από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις του Χάρβαρντ. Είναι το Unflattening του Νικ Σοουσέινις (Nick Sousanis), ο οποίος χρησιμοποιεί επιχειρήματα βασισμένα σε εικόνες προκειμένου να καταδείξει πώς η δυτική κουλτούρα οικοδομεί τη γνώση, λαμβάνοντας ως δεδομένη την πρωτοκαθεδρία του γραπτού λόγου.
Επειτα από αυτά είναι εύλογο το ερώτημα: Αντέχουμε στην Ελλάδα να καθιερώσουμε ένα Κρατικό Βραβείο για τα Graphic Novels;
Εικόνες από το νόημα των πραγμάτων
Εφτά «καρέ» με διαφορετικές εικόνες και την ίδια φράση «Η αξία των διαμερισμάτων δεν πέφτει ποτέ», και αμέσως μετά πέντε σελίδες χωρίς λόγο, τα… λένε όλα στο Εδώ έζησε, για τη φούσκα των ακινήτων που εξαπλώθηκε στην Ισπανία παράλληλα με την οικονομική κρίση, και πέταξε στον δρόμο χιλιάδες ανθρώπους από τα λαϊκά και μεσαία στρώματα που έμειναν άνεργοι και αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα στεγαστικά τους δάνεια. Αλλά οι ίδιες σελίδες θα αφυπνίσουν τους αναγνώστες και για τις ευθύνες των τραπεζών όσο και για τη σημασία των κοινωνικών κινημάτων αλληλεγγύης υπέρ του δικαιώματος όλων σε μια αξιοπρεπή κατοικία.
Ολα αυτά τα παρακολουθεί ανήσυχη, μπερδεμένη, τρομαγμένη, θυμωμένη, η έφηβη πρωταγωνίστρια του βιβλίου, που ενηλικιώνεται απότομα και διαμορφώνει συλλογική συνείδηση μόνο και μόνο βλέποντας την αγωνία των ανθρώπων γύρω της. Ετσι, και όταν διαβάζουμε αυτό το graphic novel, οι διάλογοι στα «καρέ» μάς δίνουν πληροφορίες αλλά η συγκίνηση και η ενσυναίσθηση γεννιέται από τις εικόνες.
Χωρίς λόγια, αλλά με δυνατό υπαρξιακό μήνυμα για κάθε άνθρωπο που έρχεται αντιμέτωπος με τα «Οχι» και τα «Ναι» του, είναι και οι βουβές εικόνες στο Γρα-Γρου. Αφορμή ένα εστιατόριο στο Βέρμιο – στάση για τους οδηγούς στο πέρασμα από την Κεντρική στη Δυτική Μακεδονία, το οποίο έκλεισε όταν λειτούργησε η Εγνατία.
Εδώ, σε ένα επεισόδιο με οκτώ βουβά «καρέ», βλέπουμε την πλάτη μιας νέας γυναίκας που κάθεται ακίνητη δίπλα σε έναν σκύλο-προστάτη έξω από το «Γρα-Γρου», απέναντι στην είσοδο ενός πέτρινου τοξωτού γεφυριού κρυμμένου στην ομίχλη και ατενίζει το Αγνωστο, τις προκλήσεις του και τους φόβους της.